Οιδιπόδειο σύμπλεγμα: Freud και Lacan

Ελένη Κουμίδη

«Οιδιπόδειο σύμπλεγμα: Freud και Lacan»

Δεν είναι τυχαίο που μέχρι και σήμερα χρησιμοποιείται ο όρος «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα». Πολλοί άνθρωποι πλέον έχουν υπόψη τους κάποιον γενικό ορισμό για το τι περί τίνος πρόκειται αυτό το σύμπλεγμα. Είναι, θα λέγαμε, ένας όρος που έχει ενταχθεί στο καθημερινό μας λεξιλόγιο. Κάτι, όπως φαίνεται, έχει να μας πει.. Στο παρόν κείμενο θα σημειώσουμε περιληπτικά τις θέσεις του Freud και του Lacan για το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα.

Α. «Το ‘Οιδιπόδειο σύμπλεγμα’ σύμφωνα με τον Freud»

• Στην Φροϋδική θεωρία το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» ορίζεται ως το σύνολο των ερωτικών και εχθρικών επιθυμιών που αισθάνεται το παιδί για τους γονείς του.
• Το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» έχει δύο μορφές: α) Θετική μορφή: Είναι η μορφή του συμπλέγματος όπως εμφανίζεται στην τραγωδία του Σοφοκλέους «Οιδίπους Τύραννος», όπου υπάρχει, εν αγνοία του υποκειμένου, η επιθυμία θανάτου για τον αντίπαλο γονέα του ίδιου φύλου και ερωτική επιθυμία για τον γονέα του αντίθετου φύλου. β) Αρνητική μορφή: Είναι η αντεστραμμένη μορφή του συμπλέγματος. Υπάρχει αγάπη για τον γονέα του ίδιου φύλου και ζηλότυπο συναίσθημα για τον γονέα του αντίθετου φύλου.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι δύο μορφές, στην πράξη, συνυπάρχουν σε διαλεκτική σχέση. Όπως έχει σημειώσει ο Freud: « […] το πληρέστερο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, που έχει δύο πλευρές, μια θετική και μια αρνητική, οι οποίες εξαρτώνται από την αρχική αμφισεξουαλικότητα του παιδιού, δηλαδή το αγόρι δεν έχει αμφιθυμική στάση μόνο απέναντι στον πατέρα και τρυφερή επιλογή αντικειμένου προς τη μητέρα, αλλά ταυτοχρόνως συμπεριφέρεται όπως και ένα κορίτσι, έχει την τρυφερή θηλυκή τάση προς τον πατέρα και την αντίστοιχη έχθρα – ζήλεια απέναντι στη μητέρα» (Freud, 1923).

• Το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» βιώνεται κατά την ηλικία των τριών με πέντε ετών περίπου (φαλλική φάση). Έπειτα, παρακμάζει με την είσοδο στην λανθάνουσα περίοδο και τέλος, στην εφηβεία αναζωπυρώνεται και ξεπερνιέται με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία μέσω μιας αντικειμενοτρόπου επιλογής. Δηλαδή, το παιδί παραιτείται απ’ την ερωτική του επιθυμία για τους γονείς.
• Το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» θεωρείται ότι παίζει ουσιαστικό ρόλο στην δόμηση της προσωπικότητας και τον προσανατολισμό της επιθυμίας του ατόμου. Για την ψυχανάλυση, το σύμπλεγμα αυτό θεωρείται οικουμενικό ακόμη και στους πολιτισμούς όπου επικρατεί άλλου τύπου οικογενειακή δομή, καθώς μπορεί κάθε φορά να ενυπάρχει η τριγωνική δομή εντός του οικογενειακού πλαισίου. Η τριγωνική δομή εδώ αποτελείται από το παιδί, το φυσικό του αντικείμενο και τον φορέα του νόμου. Ο οικουμενικός αυτός χαρακτήρας του συμπλέγματος φαίνεται από τις πρώτες διατυπώσεις του Freud, όπως στο γράμμα προς τον Fliess: « […] ο Ελληνικός μύθος φανερώνει μια παρόρμηση που όλοι αναγνωρίζουμε, διότι αισθανόμαστε μέσα μας την ύπαρξη της» (Freud, 1897).
• Σε μεταγενέστερα γραπτά του ο Freud πρόσθεσε δύο ακόμη σημαντικά χαρακτηριστικά στην θεωρία για το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα», τα οποία είχαν ως αποτέλεσμα την αλλαγή του αξιώματος που ήθελε το κορίτσι να περνάει το Οιδιπόδειο όπως το αγόρι: α) Κατά την φάση ακμής του Οιδιπόδειου συμπλέγματος (φαλλική φάση) υπάρχει ένα μόνο σημαντικό όργανο και για τα δύο φύλα: ο φαλλός. « […] και για τα δύο φύλα, μόνο ένα γεννητικό όργανο, συγκεκριμένα το αρσενικό, λαμβάνεται υπόψη. Διότι αυτό που είναι παρόν, δεν είναι η πρωτοκαθεδρία των γεννητικών οργάνων αλλά η πρωτοκαθεδρία του φαλλού» (Freud, 1923). β) Η ύπαρξη μιας προοιδιπόδειας φάσης, κατά την οποία κυριαρχεί και στα δύο φύλα ο σύνδεσμος με την μητέρα. Αυτό σημαίνει για το κορίτσι και αλλαγή του αντικειμένου αγάπης, δηλαδή από την μητέρα στον πατέρα. Γι’ αυτό μάλιστα, τονίζει ο Freud, ότι « […] η φάση του αποκλειστικού συνδέσμου με την μητέρα, η οποία μπορεί να ονομασθεί προ – Οιδιπόδεια φάση, κατέχει πολύ μεγαλύτερη σημασία για τις γυναίκες απ’ ότι μπορεί να έχει για τους άντρες» (Freud, 1931). 
• Οι θεμελιώδεις λειτουργίες που ο Freud αποδίδει στο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα είναι οι εξής: α) Επιλογή του αντικειμένου αγάπης: Στην εφηβεία, η επιλογή αυτή σημαδεύεται τόσο απ’ τις επενδύσεις και τις ταυτίσεις που είναι σύμφυτες στο Οιδιπόδειο όσο και από το νόμο της απαγόρευσης της αιμομιξίας. β) Πρόσβαση στην γενετησιότητα: Η βιολογική ωρίμανση δεν αρκεί. Η γενετήσια οργάνωση προϋποθέτει την διαδρομή του Οιδιπόδειου. γ) Επιπτώσεις τόσο πάνω στην δόμηση της προσωπικότητας όσο και στην συγκρότηση των ψυχικών συστημάτων, ιδιαιτέρως του Υπερεγώ και του Ιδεώδους του Εγώ.

Ο Freud έτσι, ανέδειξε το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα σε «πυρηνικό σύμπλεγμα των νευρώσεων» τονίζοντας τον καθοριστικό ρόλο που παίζει στην ψυχοπαθολογία του ατόμου.

Β. «Το ‘Οιδιπόδειο σύμπλεγμα’ σύμφωνα με τον Lacan»

Αρχικά, ο Λακάν είχε αναφερθεί στο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα ως το τρίτο από τα τρία συμπλέγματα στο άρθρο του για την οικογένεια το 1938, τα οποία ήταν τα εξής: α. Σύμπλεγμα αποθηλασμού, β. Σύμπλεγμα παρείσφρησης, γ. Οιδιπόδειο σύμπλεγμα.

Από την δεκαετία του 1950 ο Λακάν αρχίζει να έχει μια δική του θεώρηση για το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Σύμφωνα με τον Λακάν, το υποκείμενο επιθυμεί πάντοτε την μητέρα του και ανταγωνίζεται τον πατέρα του, ανεξαρτήτως του αν είναι αγόρι ή κορίτσι. Γι’ αυτό τον λόγο το αρσενικό υποκείμενο βιώνει το οιδιπόδειο σύμπλεγμα με έναν ασύμμετρο τρόπο σε σύγκριση με το θηλυκό υποκείμενο. Είναι στην ουσία το πέρασμα από την φαντασιακή στην συμβολική τάξη. Το υποκείμενο λοιπόν δεν μπορεί να έχει πρόσβαση στο συμβολικό αν δεν αντιμετωπίσει πρώτα το πρόβλημα της διαφοράς των φύλων. Συγκεκριμένα, το πώς το υποκείμενο θα κάνει το πέρασμα μέσα από το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, θα καθορίσει:

• Την ανάληψη μιας θέσης φύλου.
• Επιλογή σεξουαλικού αντικειμένου.

To 1958, o Λακάν αναφέρθηκε σε τρεις «χρόνους» ή αλλιώς «στιγμές» του Οιδιπόδειου συμπλέγματος, όχι με την έννοια της χρονικής αλληλουχίας αλλά μιας λογικής τάξεως:

α) «Προοιδιπόδειος φάση ή πρώτη στιγμή Οιδιπόδειου συμπλέγματος»:

Η προοιδιπόδειος φάση αποτελεί ένα δομικό τρίγωνο. Οι τρεις όροι αυτού του τριγώνου είναι: Η μητέρα – το παιδί – ο φαλλός (ως σύμβολο ελλείψεως). Το φαντασιακό αυτό τρίγωνο ανακύπτει όταν το βρέφος αντιληφθεί μια έλλειψη στην μητέρα. Τότε, το βρέφος συνειδητοποιεί ότι η μητέρα δεν είναι απόλυτα ικανοποιημένη μόνο με την παρουσία του, αλλά επιθυμεί και κάτι άλλο. Έτσι, το βρέφος αρχίζει να προσπαθεί να γίνει το ίδιο το αντικείμενο της επιθυμίας της μητέρας και εμπλέκεται σε ένα παιχνίδι σαγήνης με αυτήν. Προσπαθεί δηλαδή να την σαγηνεύσει. Στην ουσία, το παιδί θέλει να πάρει την θέση του πατέρα, να μην υπάρχει κανένα εμπόδιο ανάμεσα σε αυτό και την μητέρα του.

Κάποια στιγμή εισάγεται μια παράφωνη νότα σε αυτό το παιχνίδι μητέρας – παιδιού. Η σεξουαλική ενόρμηση του παιδιού, το πρώτο σάλεμα της ενόρμησης μέσα από τον παιδικό αυνανισμό. Το πραγματικό όργανο του παιδιού καθιστά το παιχνίδι τώρα θανάσιμο. Το παιδί τώρα αντιλαμβάνεται πως το να γίνει αντικείμενο της επιθυμίας της μητέρας είναι μια αδύνατη αποστολή, κάτι που προκαλεί άγχος.

β) «Δεύτερη στιγμή Οιδιπόδειου συμπλέγματος»:

Το παιδί διασώζεται από αυτό το θανάσιμο παιχνίδι από την παρέμβαση του φαντασιακού πατέρα ως τέταρτου όρου. Ο πατέρας εκπροσωπεί τον συμβολικό νόμο, το νόμο περί απαγόρευσης της αιμομιξίας.

Ο νόμος αυτός περνά μέσα από τον λόγο της μητέρας. Η μητέρα υπόκειται η ίδια στο νόμο της αιμομιξίας μη δεχόμενη το παιδί της ως αντικείμενο προσφοράς όλων των επιθυμιών της. Η μητέρα έτσι επιθυμεί κάτι πέραν του παιδιού, ακόμη κι αν ο πατέρας απουσιάζει για διάφορους λόγους. Στην ουσία μιλάμε για «ευνουχισμό της μητέρας». 

γ) «Τρίτη στιγμή Οιδιπόδειου συμπλέγματος»:

          Η παρέμβαση του πραγματικού πατέρα. Ο πατέρας εδώ απαγορεύει στο παιδί την πρόσβαση στην μητέρα δείχνοντας ότι ο ίδιος την έχει «κερδίσει» και πως δεν χρειάζεται πια το παιδί να προσπαθεί να τον ανταγωνισθεί. Έτσι το παιδί ελευθερώνεται από την αδύνατη και αγχογόνο αποστολή του να ικανοποιεί την μητέρα. Το γεγονός αυτό επιτρέπει στο παιδί να μπορεί να ταυτισθεί με τον πατέρα. Η συμβολική αυτή ταύτιση βοηθά το υποκείμενο να υπερβεί την επιθετικότητα της πρώτης φαντασιακής ταύτισης. Εδώ μιλάμε για «ευνουχισμό του υποκειμένου». 

Επιπλέον, ο Λακάν συνδέει τις κλινικές δομές με τις δυσκολίες που ανακύπτουν στο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα:

• Νεύρωση: Ο νευρωτικός έχει περάσει και τους τρεις χρόνους του Οιδιπόδειου συμπλέγματος.
• Ψύχωση: Καθήλωση στον πρώτο χρόνο Οιδιπόδειου.
• Φοβία: Αδυναμία μετάβασης στον τρίτο χρόνο του συμπλέγματος λόγω μη παρέμβασης του πραγματικού πατέρα. Η φοβία λοιπόν λειτουργεί ως υποκατάστατο της παρέμβασης του πραγματικού πατέρα ώστε να πραγματοποιηθεί αυτό το πέρασμα.

Το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα λοιπόν για τον Λακάν είναι στην ουσία το πέρασμα από το προοιδιπόδειο τρίγωνο μητέρα – παιδί – φαλλός στο οιδιπόδειο τρίγωνο μητέρα – παιδί – πατέρας ή αλλιώς στο οιδιπόδειο τετραμερές μητέρα – παιδί – πατέρας – φαλλός.

Βιβλιογραφικές αναφορές:

1. Dylan Evans (1996), «Εισαγωγικό λεξικό της Λακανικής Ψυχανάλυσης», μτφ. Γ. Σταυρακάκης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005.
2. Laplanche & J.B. Pontalis, Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης, μτφρ. Β. Καψαμπέλης, Λ. Χαλκούση, Α. Σκούλικα, Π. Αλούπης, Κέδρος, 1986.
3. Σίγκμουντ Φρόυντ (1923), Το Εγώ και το Αυτό, μτφρ. Δανάη Παναγιωτοπούλου, Πλέθρον, 2008, σ. 56.
4. Sigmund Freud, «Pre-Psycho-Analytic Publications and Unpublished Drafts», Extracts from the Fliess papers, Standard Edition Vol.I, (1886-1899), p. 265.
5. Sigmund Freud, «The Ego and the Id and Other Works», The Infantile genital organization, Standard Edition Vol.XIX, (1923-1925), p. 142.
6. Sigmund Freud, «The Future of an Illusion, Civilization and its Discontents and Other Works», Female Sexuality, Standard Edition Vol.XXI, (1927-1931), p. 230.
7. Joël Dor (1985), «Εισαγωγή στην ανάγνωση του Lacan, 1. Το Ασυνείδητο Δομημένο σαν Γλώσσα», μτφ. Ι. Μποτουροπούλου, Πλέθρον, Αθήνα, 2007.
8. Ζακ Λακάν (1938) «Η οικογένεια: τα οικογενειακά συμπλέγματα στη διαμόρφωση του ατόμου», μτφ. Δ. Βεργέτης, Καστανιώτη, Αθήνα, 1987.
9. Jacques Lacan (1958-1959), Le Séminaire, livre V, Les formations de l’ inconscient, Seuil, Παρίσι 1998.

Για να κατεβάσετε το κείμενο σε μορφή pdf πατήστε ΕΔΩ